De Jules Verne Gids|Karol Van Bastelaar 9085530075

||boek: De Jules Verne Gids|Portret vd schrijver|Onbekende aspecten v zijn werk|>150 Voorspellingen|...|Elmar

||door: Karol Van Bastelaar

||taal: nl
||jaar: 2005
||druk: ?
||pag.: 301p
||opm.: paperback|zo goed als nieuw

||isbn: 90-855-3007-5
||code: 1:000297

--- Over het boek (foto 1): De Jules Verne Gids ---

Op 24 maart 2005 is het honderd jaar geleden dat Verne overleed. Dit was aanleiding voor het schrijven van een boek met een verfrissende kijk op deze auteur. Verne is een van de weinigen uit de 19e eeuw waarvan nog steeds meerdere titels herdrukt en gelezen worden. Het aantal Nederlanders dat hem gelezen heeft, loopt in de miljoenen.

Het laatste boek in Nederland over Verne verscheen in 1978 en sindsdien zijn vele nieuwe feiten over zijn leven en werk aan het licht gekomen. De Jules Verne reisgids geeft de laatste stand van zaken weer, maar gaat veel verder dan de gebruikelijke biografie. Een nauwgezette studie van Verne's werk laat zien dat hem met het gebruikelijke etiket van ëvader van science fiction' onvoldoende recht wordt gedaan. Jules Verne had een zeer breed talent, hij schreef behalve de bekende reisromans ook robinsonades, een spookroman, liefdesromans, historische en politieke romans.

Hij had uitgesproken meningen over een groot aantal onderwerpen zoals het huwelijk, de rechtsspraak, slavernij en politiek. In zijn knap opgebouwde verhalen maakt hij gebruik van archetypische beelden als grotten, schipbreuken, ijsvlakten en enorme explosies. Zijn karakters zijn vaak clichématig, maar juist daarin vertedert hij ons. Hij schrijft over vrouwen, negers en joden op een manier die ons een beeld geeft van de opvattingen uit zijn tijd.

De Jules Verne reisgids geeft een kritisch, maar ook liefdevol totaalbeeld van het leven en het werk van een schrijver wiens naam door de hele wereld bekend en geliefd is.

[bron: https--www.bol.com]

Zutphen - In de bibliotheek wordt een expositie ingericht rondom Jules Verne. Kenner Karol van Bastelaar is daarbij nauw betrokken. Hij heeft ook een boek geschreven over Jules Verne, op de foto staat hij samen met Marijke Flutters.

[bron: https--patrickvangemert.photoshelter.com/image/I0000fJjToDa8Vd4]

Jules Verne - De keizer van de Wonderreizen

Zoals het beroemde overledenen betaamt, bestaat er ook over de laatste woorden van Jules Verne onduidelijkheid. Er zijn drie varianten, en daarvan is de aansporing 'Soyez bons', 'Wees goed', de bekendste. Verne's zuster Marie heeft een minder veredelde weergave nagelaten. 'Ik ben zo blij je te zien', zou Verne kort voor zijn dood tegen haar gezegd hebben, 'goed dat je gekomen bent.' Daarna pakte ze zijn hand, en haar broer sprak nog maar was onverstaanbaar. 'Toen waren er alleen nog maar een lichaam,' schreef Marie, 'en een ziel die dat ging verlaten.'

Jules Verne overleed om acht uur 's morgens op vrijdag 24 maart 1905, in zijn woning in Amiens, gesloopt door een slechte gezondheid, suikerziekte in het bijzonder, voorzien van de laatste sacramenten, 77 jaar oud. In iets meer dan veertig jaar had hij meer dan vijftig 'Wonderreizen' geschreven, waarvan een groot aantal klassiek is geworden: Vijf weken in een luchtballon, Naar het middelpunt der aarde, De reis naar de maan, Reizen en lotgevallen van kapitein Hatteras, 20.000 mijlen onder zee, De reis om de wereld in tachtig dagen... Met onvergetelijke personages als de kapiteins Nemo, Grant, en Hatteras, ballonvaarder Phileas Fogg en zijn kompaan Passepartout, Michel Strogoff, professor Aronnax... Verne was al bij zijn leven de meestvertaalde Franse auteur. In Nederland is naar schatting duizendmaal een Verne-titel uitgegeven, al dan niet in verkorte vorm. Toen Verne's einde naderde, afficheerden Parijse kranten dagelijks meerdere gezondheidsbulletins. Op 24 maart 1905 kon The New York Times volstaan met de kop: 'Jules Verne Dead'. Nog niet zo lang geleden had de Amerikaanse president Theodore Roosevelt aan Verne een brief geschreven: dat hij als jongeling de 'Wonderreizen' had verslonden. De Duitse keizer Wilhelm II liet weten dat hij graag naar de begrafenis zou zijn gekomen, ware het niet dat hij verhinderd was wegens, heel toepasselijk, een zeereis. Wilhelm stuurde zijn ambassadeur, en dat deden ook België, Noorwegen en de VS. Vijfduizend mensen brachten Verne de laatste eer op weg naar de begraafplaats van Maria-Magdalena in Amiens. En toch was het ook een begrafenis 'in besloten kring'. Er was niemand aanwezig vanwege de Franse regering, en Verne's eerste biograaf, Charles Lemire, noteerde: 'Amiens bracht voor Jules Verne geenszins het medeleven op waarop we gerekend hadden.'

Maar dat hebben ze sindsdien goedgemaakt, in Amiens en ook in Nantes, de stad waar Verne geboren werd en waar zich het Jules Verne-museum bevindt. Verne's honderdste sterfdag heeft aanleiding gegeven tot een lange reeks van culturele activiteiten en educatieve programma's, stadswandelingen en symposia, en de publicatie van een tiental monografieën. Morgen begint de 'Mondial Jules Verne', die de deelnemers in acht dagen langs de Verne-locaties en -festiviteiten zal leiden van Amiens via Nantes naar het Musée National de la Marine in Parijs. De website van het Jules Verne Genootschap bevat een gedetailleerd overzicht van alle Nederlandse Verne-vieringen, en links naar alles wat op het internet met Verne te maken heeft. En dat is veel. Vooral aanbevolen is de site van Zvi Har'El met een discussieforum en links naar de digitale tekstbestanden van vrijwel alle romans (al dan niet inclusief de prachtige houtgravures). De website van de stad Nantes doet recht aan de culinaire Verne met een kookboekje met zeven recepten, waaronder de gestoofde inktvis van kapitein Nemo (het 'konijn' dat door Phileas Fogg gegeten wordt en dat eigenlijk een kat is, staat helaas niet op de kaart).

Op 1 april zal tijdens de opening van de Jules Verne-tentoonstelling in de Gemeentelijke Bibliotheek in Rotterdam het boek In de ban van Jules Verne gepresenteerd worden. Behalve een 'biografische schets' door Guus Luijters bevat deze bundel vijftien hoofdstukken waarin Vernianen zich hebben uitgeleefd. Kees Waij over Verne's bezoek (incognito) aan Rotterdam aan boord van zijn stoomjacht Saint-Michel III. Cees Moonen over een kopstuk van de eerstegeneratie-Vernianen, de Nederlander Cornelis Helling. Harmen Sikkenga over het (soms nogal negatieve beeld van) Nederlanders en Vlamingen in Verne's werk. Verder: de geschiedenis van de uitgaven, de promotie en reclame, en de nuchtere blik van Garmt de Vries op 'De rol van de wetenschap in het werk van Jules Verne'.

Wat opvalt, is dat in de onderwerpkeuze voor deze bundel geen sprake is van Verne's betekenis als literator. Ook in het hoofdstuk 'Vijf redenen om Jules Verne te herlezen', in Karol van Bastelaars Jules Verne Gids, blijft de kritische evaluatie van Verne's literaire verdienste beperkt tot technische en stilistische elementen: spanning, wetenschappelijke informatie, humor, en 'vlotte dialogen'. Van Bastelaar weet alles over Verne's romans. Hij geeft samenvattingen van alles wat Verne geschreven heeft, en een evaluatie van meer dan honderdvijftig 'voorspellingen'. Let wel: dat zijn alleen nog maar de bijlagen. Zeg maar Verne-voor-beginners. Het grootste deel van de gids is een soort meccanodoos, waarin Van Bastelaar zijn lezing reconstrueert, en gelukkig ook veel schroefjes losdraait: Verne was niet de vader van de sciencefiction, geen visionair, geen profeet. Tot een heiligverklaring komt het niet. Of om maar eens iets te noemen wat Van Bastelaar belangrijk vindt tussen hemel en aarde: het gebrek aan sanitaire voorzieningen in de raket naar de maan, en aan boord van de anderszins toch zeer luxe uitgevoerde onderzeeër van kapitein Nemo.

De meestvertaalde auteur van de negentiende eeuw werd het meest gelezen door de 'rijpe jeugd'. Dat was het gevolg van de strategie van Verne's uitgever, Hetzel, die de 'Wonderreizen' verkocht onder de noemer 'Opvoeding en ontspanning'. De reeks werd baanbrekend uitgegeven met houtgravures en kleurrijke industriële boekbanden, maar in een fonds van opvoeders, vermaak- en feuilletonschrijvers van wie niemand sindsdien ooit meer iets gehoord heeft. Hetzel wordt door volwassen Vernianen nog wel eens gevierd als de ideale uitgever, maar in feite was hij ook Verne's literaire doodsteek. Voor zijn literaire tijdgenoten, Flaubert, Balzac, Sand, Zola, en zelfs de oude avonturier Hugo, was Verne geen partij. Hij was hooguit: Alexandre -- drie musketiers-- Dumas met een bètadiploma. Jules Verne was heel nuchter over zijn literaire positie in het Frankrijk van zijn tijd. In een brief schreef hij: 'Je kunt beter Eugénie Grandet geschreven hebben, dan Monte Christo.' Balzac stelde hij boven Dumas. Want: 'De studie van het menselijk hart is hogere literatuur dan avonturenromans.' Aan Hetzel heeft hij in zijn beginjaren ooit geschreven: 'Ik doe de ogen wel. Doe jij de tranen.'

Het hoogtepunt van de 'Mondial' in Amiens zal volgende week donderdag ongetwijfeld het moment zijn, volgende week donderdag, waarop de Vernianen aller landen verenigd stilzwijgen bij het monument op de begraafplaats van Maria-Magdalena. De beeldhouwer Alfred Roze liet zich inspireren door de sculptuur op het graf van de Belgische dichter Georges Rodenbach op de begraafplaats Père-Lachaise in Parijs: een realistische weergave van de overledene die het grafdeksel wegduwt en uit zijn graf komt. Verne steekt een hand op naar het uitspansel. Van Bastelaar noemt dit monument 'enigszins macaber', maar daarin vergist de exegeet zich toch. Het stelt juist de hoop voor; de laatste reis, die op de jongste dag wordt aangevangen. De reis naar de eeuwigheid. Met een variant op Marie Verne: het lichaam naar de vervlogen ziel. De reis naar dat enige werelddeel dat zelfs Jules Verne nooit in kaart heeft gebracht.

Ed Schilders [bron: http--www.cubra.nl/specialebijdragen/julesverne/julesvernetekst.htm]

Dol op machines - Franse schrijver Jules Verne was bepaald geen geniale toekomstvoorspeller

De naam Jules Verne heeft een magische klank. De Franse schrijver (1828-1905) draagt het aureool van toekomstvoorspeller, van een genie dat zijn tijd ver vooruit was. Hij beschreef bijvoorbeeld een reis naar de maan, die iets meer dan een eeuw later voor het eerst zou worden gerealiseerd. Toch was de "vader van de sciencefiction" vooral een kind van zijn tijd. Morgen is het honderd jaar geleden dat hij stierf.

Wie kent ze niet, de klassiekers van Verne? "Reis om de wereld in tachtig dagen", "Robur, de Veroveraar", "20.000 mijlen onder zee", "Naar het middelpunt der aarde". Het zijn avonturenverhalen die nog altijd tot de verbeelding spreken. De lezer wordt in zijn luie stoel reisgenoot van de excentrieke, welgestelde Engelsman Phileas Fogg die bijna zijn vermogen verliest bij zijn poging de aarde in tachtig dagen te ronden. Van de zonderling Robur die met zijn helikopterachtige toestel De Albatros het luchtruim doorklieft. Van de geheimzinnige kapitein Nemo die met de Nautilus de wondere diepzeewereld verkent. Van de geleerde Duitse professor Lidenbrock die in een vulkaan afdaalt en aan de andere kant van de wereld weer wordt uitgespuwd.

De verhalen horen bij de 62 "Wonderreizen" die Verne voor zijn uitgever Pierre Jules Hetzel schreef. Toen de schrijver in 1862 zijn manuscript "Vijf weken in een luchtballon" aanbood, liep Hetzel juist met het plan een nieuw tijdschrift uit te geven. Daarin wilde hij informatie over de nieuwste wetenschappelijke en technische ontwikkelingen op een toegankelijke manier presenteren. Geschikte verhalen konden eerst als feuilleton in het blad verschijnen en later in boekvorm op de markt komen. Al die boeken bij elkaar zouden een encyclopedie vormen waarin "alle kennis samengevat zal zijn op het gebied van geografie, geologie, natuurkunde en astronomie." Hetzel sprak van "onderwijs dat amuseert, amusement dat onderwijst."

De handige uitgever zag meteen dat Verne paste bij de strategie die hij had uitgedacht, hoewel diens manuscript nog te veel een wetenschappelijke verhandeling was naar zijn zin. Maar Verne was graag bereid de tekst tot een toegankelijke roman om te vormen. Het boek verscheen in 1863, nog vóór de eerste aflevering van het "Magasin d'éducation et de récréation".

Niet lang daarna verplichtte Verne zich contractueel jaarlijks twee afleveringen in de serie "Wonderreizen" te schrijven. Het werden geografische romans waarin Verne systematisch de wereld en de ruimte eromheen verkende en beschreef: donker Afrika, de Noordpool, het hart van de aarde, de maan. Het avontuur was de smaakmaker die de overdracht van kennis moest versoepelen.

Vooruitgangsgeloof

De tweede helft van de negentiende eeuw was inderdaad een tijd waarin ontdekkingen en uitvindingen elkaar in rap tempo opvolgden. De stoommachine, elektrisch licht, de telefoon, de fonograaf, het vliegtuig, het machinegeweer, staal- en aluminiumbereiding boden ongekende mogelijkheden. Het vooruitgangsgeloof was dan ook tot grote hoogte geklommen. Machines zouden het zware werk van de arbeider overnemen, ziekten zouden worden uitgebannen en de welvaart zou toenemen. In deze optimistische sfeer kreeg de burger belangstelling voor wetenschap en techniek, die een steeds grotere plek in het dagelijks leven innamen. Bijeenkomsten waarop natuurkundige en chemische proeven werden gedemonstreerd waren populair, (pseudo-)wetenschappelijke genootschappen schoten als paddestoelen uit de grond en bijna dagelijks werden patenten aangevraagd op nieuwe vindingen.

Dat ook de "Wonderreizen" van Jules Verne een warm onthaal kregen bij het publiek, hoeft daarom niet te verbazen. Zijn werk was doortrokken van de invloed van de industriële revolutie en van de hoge vlucht die de wetenschap in de negentiende eeuw nam.

25.000 fiches

Zijn informatie haalde Verne vooral uit kranten, boeken en tijdschriften. Talloze feiten over wetenschap en techniek noteerde hij op fiches; aan het eind van zijn leven had hij er zo'n 20.000 tot 25.000 volgeschreven. De vergaarde kennis verwerkte hij in zijn boeken.

Toch was Verne zelf geen wetenschapper of geleerde, al pretendeerde hij "wetenschappelijke romans" te schrijven. "De grote kracht van Jules Verne ligt in de manier waarop hij al deze wetenswaardigheden wist in te bedden in spannende verhalen", schrijft Verne-kenner Garmt de Vries in "In de ban van Jules Verne". Karol van Bastelaar, auteur van "De Jules Verne gids", is minder subtiel: "Jules' wetenschappelijke kennis was oppervlakkig", en: "De belangstelling van Verne voor wetenschap en techniek was er een op afstand, hij bewonderde de mogelijkheden die waren geschapen, zonder echt greep te hebben op hun geheimen. De geleerde, maar vooral de ingenieur was voor hem de hogepriester van de nieuwe tijd."

Missers

Verne gaf dat in een interview in 1894 volmondig toe: "Ik kan niet zeggen dat ik bijzonder geoccupeerd was met wetenschap. Ik ben het zelfs nooit geweest; dat wil zeggen, ik heb nooit zelf een wetenschap gestudeerd of ermee geëxperimenteerd. Maar toen ik nog een jongen was, was ik er dol op om machines te zien werken."

In "De Jules Verne gids" stelt Van Bastelaar een groot aantal missers van Verne aan de kaak. Voor de echte Verne-fan is dat even slikken. Vooral "Het geheimzinnige eiland" (1874) moet het ontgelden, maar ook de andere 'wetenschappelijke' romans rammelen aan alle kanten. Het is bijvoorbeeld onmogelijk om zonder machines uit een staaf ijzer een 12 kilometer lange draad te trekken. Het heeft bovendien geen zin diezelfde draad te gebruiken voor telegrafie: ijzer heeft een te grote weerstand om signalen over die afstand weer te geven. Van Bastelaar stelt vast dat Verne zich onvoldoende heeft verdiept in de materie, want correcte informatie was in zijn tijd in vrijwel alle gevallen voorhanden.

Maar ook in praktische zin geeft Verne niet altijd blijk van veel inlevingsvermogen. In "20.000 mijlen onder zee" tillen acht matrozen een kist met daarin 1000 kilo goud op en dragen die naar Griekse vrijheidsstrijders. En Van Bastelaar heeft berekend dat de deelnemers aan de expeditie naar het centrum van de aarde elk zo'n 108 kilo aan bagage met zich mee torsten.

Sterke behoefte

Het is daarom verbazingwekkend dat Jules Verne de geschiedenis is ingegaan als "geniale toekomstvoorspeller." Van Bastelaar probeert een antwoord te formuleren. "Die verering moet wel voortkomen uit een sterke behoefte. Het is onze behoefte om de onzekerheid over de toekomst weg te laten nemen door autoriteiten. Dat dit een zeer diep gewortelde behoefte is, wordt bewezen door de waarde die door de eeuwen heen gehecht is aan orakels, astrologen, voorspellende priesters en almanakken." Jules Verne verving "als orakel van de wetenschap de existentiële onzekerheid van zijn tijdgenoten door (voornamelijk) optimistische en aangename beelden", aldus Van Bastelaar. "Daarin voldeed hij zo goed, dat wij hun waardering hebben overgenomen."

Dat Verne zich als zo'n "autoriteit" kon laten gelden, heeft te maken met zijn vernieuwende aanpak. Anders dan zijn voorgangers verwees hij voortdurend naar reizigers, geografen, uitvinders en andere werkelijk bestaande figuren. Hij borduurde voort op ontwikkelingen die zich in zijn tijd voordeden en verrichtte ook research. "Uitweidingen over wetenschappelijke achtergronden vormen één van de factoren die Vernes verhalen een grote mate van waarschijnlijkheid verlenen", bevestigt Garmt de Vries. "De inbedding van Vernes fictie in de realiteit wordt versterkt door de vele exacte aanduidingen van plaats en tijd die hij geeft. Daarnaast werden in de geïllustreerde uitgaven van zijn romans vaak kaarten opgenomen van de gebieden waar het verhaal zich afspeelde, zodat de lezer de helden op de voet kon volgen."

Niettemin spelen de "Wonderreizen" zich niet af in de toekomst, maar in Vernes eigen tijd of in het verleden. Hij liet dan bijvoorbeeld een of ander futuristisch voertuig in een 19e-eeuwse wereld optreden. Trouwens, het aantal "Wonderreizen" waarin deze voertuigen of andere opmerkelijke technische vindingen voorkomen is zeer beperkt: slechts 18 van de 62.

Somber

De enige echte toekomstroman van Verne is "Parijs in de 20e eeuw". Dit boek schreef Verne al in 1863, maar werd pas in 1994 herontdekt en uitgegeven. "Parijs in de 20e eeuw" is een tamelijk somber boek, waarin Verne beschrijft hoe de technische ontwikkelingen juist tot grotere onleefbaarheid leiden, vooral voor gevoelige figuren zoals de hoofdpersoon. Uitgever Hetzel was niet blij met het manuscript. "Ik zou publicatie van dit werk als een ramp voor uw naam beschouwen", liet hij Verne weten. Hij bedoelde: Het past niet in mijn programma om het volk positieve informatie over wetenschap en techniek te bieden.

Verne schikte zich, zoals hij later ook gehoor gaf aan de wens om -rekening houdend met het katholieke lezerspubliek in eigen land- vooral vaak te verwijzen naar de voorzienigheid, hoewel hij zelf de kerk de rug had toegekeerd. Desondanks blijkt uit verschillende romans dat Verne kritisch stond ten opzichte van technologische ontwikkelingen. Niet dat hij ze veroordeelde, maar in zijn romans is af en toe de vrees voelbaar dat mensen er misbruik van maken of dat mens, kunst en natuur ondergeschikt raken aan de techniek. En daarin ligt misschien wel de belangrijkste betekenis van Jules Verne voor de lezer van de 21e eeuw. De vragen die Verne aanroerde over de mogelijkheden en de gevaren van de wetenschap zijn belangrijker dan ooit.

[bron: https--www.digibron.nl/viewer/collectie/Digibron/id/2492a00868b8147dff5d3fd091ca4c8d]

Jules Vernes voorspellingen

Jules Verne wordt de vader van de sciencefictionroman genoemd. In De Jules Verne gids (Elmar, Rijswijk, 302 blz., 16,50 euro) gaat Karol Van Bastelaar na wat er van zo'n 150 voorspellingen is uitgekomen. Enkele voorbeelden.

Een kanon wordt vanaf een luchtschip afgevuurd, ook worden bommen geworpen.
--Zeer vroeg! Tot in de Eerste Wereldoorlog waren vliegtuigen vrijwel niet bewapend. Ook zeppelins werden pas toen toegepast voor bombardementen.

Geen misdadigers door het ontbreken van koffiehuizen of herbergen met bijhorend drankgebruik.
--Het idee dat drank de bron is van alle kwaad, komt in meer boeken voor.

Warm en koud water wordt aan huis geleverd.
--Was eind negentiende eeuw nog een luxe.

Mensen winkelen niet meer, maar bestellen hun benodigdheden per telefoon of telautograaf (een faxachtig toestel).
--Dit is mogelijk.

Er zijn geen kranten meer, wegens het ontbreken van nieuws in de vorm van oorlogen en politiek.
--Dat zal wel nooit gebeuren.

[bron: https--www.standaard.be]

--- Over (foto 2): Karol Van Bastelaar ---

Karol van Bastelaar (1948) is na zijn studie sociologie werkzaam geweest in marketing en reclame.

[bron: https--www.perboekwijzer.nl/nl/zinvol-ouder-worden-13399]

Minder hoofdpijn en migraine

Auteur: Karol van Bastelaar
168 pagina's

De laatste jaren wordt in de media steeds meer aandacht besteed aan de kwaal hoofdpijn. Terecht, want in Nederland hebben 1,4 miljoen mensen regelmatig een migraineaanval en 400.000 lijden aan chronische spanningshoofdpijn. Medicijnen en andere therapieën helpen maar een deel van de patiënten en dan vaak nog maar voor een deel van hun klachten. De geschatte jaarlijkse kosten door arbeidsverzuim en voor medische hulp bedragen 3 miljard euro!

De schrijver van Minder hoofdpijn en migraine heeft zelf een ruime ervaring met hoofdpijn, medicijnen en therapieën. Hij geeft een beeld van het leven van een hoofdpijnpatiënt, maar beschrijft ook op een goed leesbare manier de methode die hij tenslotte vond om zijn hoofdpijn voor een belangrijk deel terug te dringen. Deze methode is gebaseerd op eigen ervaring, maar is getoetst aan die van een aantal therapeuten van naam en mede-patiënten. Het is een boek dat andere lijders aan chronische hoofdpijn hoop zal geven, want zijn methode is toepasbaar voor iedereen. Door de opgenomen cases zal de herkenning bij hoofdpijnpatiënten nog worden versterkt. Ook (psycho-) therapeuten en medici zullen in dit boek een aantal principes en tips vinden die een aanvulling kunnen vormen op de reguliere praktijk.

Op dit ogenblik zijn slechts enkele boeken over hoofdpijn beschikbaar. De meeste daarvan, evenals eerder verschenen en niet langer leverbare titels, hebben vooral een beschrijvend karakter. Dit boek is bijzonder omdat het een heel andere opzet heeft en zich toespitst op oplossingen met een bewezen effectiviteit. De aanwijzingen zijn helder en houden voortdurend rekening met de situatie van de patiënt.

Drs. Wim Kort, de huisarts met dertig jaar ervaring die het voorwoord schreef: "Mensen met chronische hoofdpijn zullen in deze beschrijving veel herkennen. Zijn actiepunten bieden aanknopingspunten om de eigen situatie te verbeteren."

[bron: http--mensengezondheid.nl/bibliotheek/boeken-over-ongemakken/boeken-over-hoofdpijn]